ลักษณะวัวชนที่ดี ตามตำราโบราณของคนใต้

วัวชนที่ดีต้องมีคุณสมบัติบางอย่างในการต่อสู้ คือต้องมีน้ำใจทรหดอดทน มีร่างกายแข็งแรงสมบูรณ์ มีไหวพริบหรือชั้นเชิงในการชนที่ดี ที่เรียกกันว่า “ชนดี ใจดี แรงดี” กับต้องมีลักษณะที่ดีอื่น ๆ อีกหลายอย่างตามความเชื่อ เท่าที่มีผู้กล่าวไว้ในอดีตอาจจะประมวลมากล่าวเฉพาะที่สำคัญได้ดังนี้

ลักษณะของวัวชน
ตาม “ตำราดูลักษณะโค” ซึ่งนายพร้อม รัตโนภาศ เป็นผู้รวบรวมจากหนังสือบุด หรือสมุดข่อยที่พบในจังหวัดนครศรีธรรมราช และได้พิมพ์ในหนังสืองานเดือนสิบประจำปีของจังหวัดนครศรีธรรมราช เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๗๗ กล่าวถึงลักษณะของวัวทั่วไปและลักษณะของวัวชนไว้ว่าวัวหรือโคจะดีจะชั่วจะเป็นโภคทรัพย์สิริมงคลหรืออัปรีย์จัญไร ท่านโบราณาจารย์กล่าวว่ามีลักษณะที่จะพึงสังเกตได้อยู่ ๓ ประการ คือ ขวัญ สี หรือชาติพันธุ์และเขา
๑. ขวัญวัว ขวัญวัวจะมีลักษณะของขวัญที่เป็นอยู่ตามตัววัวนั้น โบราณาจารน์ท่านบรรยายไว้ดังนี้ คือ
๑.๑ ขวัญที่เรียกว่า “ขวัญเดิม” คือเป็นขวัญอยู่ตรงหน้าผาก ขวัญนี้ไม่ดีไม่ชั่ว
๑.๒ ขวัญที่เรียกว่า “สูบสมุทร” นั้นอยู่เบื้องบนและตรงกับจมูก (แต่ไม่ถึงหน้าผาก) ขวัญนี้ท่านว่าร้ายนัก วัวตัวใดมีขวัญชนิดนี้ท่านห้ามมิให้เลี้ยงรักษา จะนำความเดือนร้อนมาให้
๑.๓ ขวัญที่อยุ่ตรงขากรรไกรนั้นดีควรเลี้ยงไว้
๑.๔ ขวัญที่เรียกว่า “ทูนเพลิง” คืออยู่ใต้ตา วัวซึ่งมีขวัญชนิดนี้ท่านว่าร้านนักประดุจไฟ ตำราห้ามมิให้แสวงหามาเลี้ยง
๑.๕ ขวัญที่เรียกว่า “คาบแก้ว” คือขวัญที่อยู่ใต้คางวัวซึ่งมีขวัญชนิดนี้ท่านว่าดี นัก เลี้ยงไว้ไม่มีโทษเลย
๑.๖ ขวัญที่เรียกว่า “ทูนข้าวปลา” คืออยู่ระหว่างเขาทั้งสอง วัวซึ่งมีขวัญชนิด นี้คืออยู่ระหว่างหางพาดกับทวาร ขวัญนี้ดีจะสมบูรณ์ ไปด้วยทรัพย์ศฤงคาร
๑.๗ ขวัญที่เรียกว่า “สำเภาพัง” คือขวัญที่เป็นอยู่ที่หัวขาหลัง ขวัญนี้ร้ายนัก ทำให้อายุสั้น และเสื่อมทรัพย์สมบัติ
๑.๘ ขวัญที่อยู่ตรงกับที่รับอุจจาระ ไม่ดีดุจกันคืออยู่ระหว่างหางพาดกับทวาร ขวัญนี้ดีจะสมบูรณ์ ไปด้วยทรัพย์ศฤงคาร
๑.๙ ขวัญที่เรียกว่า “ปัดหล่อม” อยู่ในวงหางเมื่อเวลาปัดหางหรือสะบัดหาง คือถัดจากขวัญที่เรียกว่า “ปัดขะจาย” เข้ามาขวัญนี้ดีพอประมาณ
๑.๑๐ ขวัญที่เรียกว่า “สำเภารั่ว” คือขวัญทที่อยู่ตรงปลายลึงค์ ขวัญชนิดนี้ร้ายนักประดุจกับสำเภาที่รั่วน้ำ ทรัพย์สมบัติจะอันตรธานหายไปโดยมิรู้ตัว
๑.๑๑ ขวัญที่เรียกว่า “สำเภาในอู่” คือขวัญที่อยู่โคนลึงค์ ขวัญนี้แต่ไม่รวยทรัพย
๑.๑๒ ขวัญที่อยู่ที่แข้งดีจะคุ้มกันทรัพย์สมบัติมิให้เสื่อมสูญ
๑.๑๓ ขวัญที่เรียกว่า “ปราบทวีป” คือขวัญที่อยู่ใต้กีบขวัญขวัญนี้อุดมไปด้วยทรัพย์สมบัต
๑.๑๒ ขวัญที่เรียกว่า “ขุมทอง” คือขวัญที่เป็นอยู่โคนกีบไม่ว่าหน้า หลัง ขวาหรือซ้าย ท่านว่าดีนัก
ลักษณะของขวัญสำหรับวัวชนที่ดี มีดังนี้
๑. ขวัญตรงหัวใจ และตรงกระดูกสันหลังดีมาก
๒. ขวัญที่เท้าทั้งสี่หรือเพียง 2 เท้าเรียกว่า “จำตรวน” ดีมาก
๓. ขวัญที่อยู่บนจอมหนอกหรือโหนกที่เรียกว่า “จอมปราสาท” ดีมาก
๔. ขวัญที่อยู่ตรงโคนหูทั้งสองและติดกับขาดีมาก
๕. ขวัญที่อยู่ตรงกลางหลังและเวียนก้นหอยดีมาก
๖. ขวัญที่หน้าแข้งดี ถ้ามีทั้ง ๔ แข้ง ดีเลิศ
๗. ขวัญที่อยู่โคนกีบที่เรียกว่า “ขุมทอง” นั้นดีเลิศ
๘. ขวัญที่อยู่ใต้กีบที่เรียกว่า “ปราบทวีป” นั้นดีเลิศ
อนึ่งวัวตัวใดที่มีขวัญกระหนาลึงค์ทั้ง ๒ ข้าง บางตำราท่านว่าเป็นวัวที่ดุร้ายมากเลี้ยงไม่เชื่องมัก “ทอควาญ” (ขวิดควาญหรือคนเลี้ยง) ชาติวัวศุภราชนับเป็นวัวที่มีลักษณะดีเลิศ ท่านกล่าว่าถ้าใครเลี้ยงไว้ จะได้เป็นเศรษฐีมั่งคั่งไปด้วยทรัพย์ศฤงคารและข้าทาส ท่านว่าให้ปลูกโรงยกพื้นขึ้นสูง ๑ ศอก ๒ คืบ เก็บไว้ในโรงวัวนี